Roman Goncharenko
Rusya ve Ukrayna içindeki tansiyonun tarihçesi aslında Orta Çağ’a kadar uzanıyor. Her iki devletin kökenleri, 9’uncu yüzyıldan 13’üncü yüzyılın ortalarındaki Moğol istilasına kadar karar süren Kiev Knezliği (Dükalığı) isimli Doğu Slav devletine dayanıyor. Bu yüzden Rusya Devlet Lideri Valdimir Putin sık sık “tek halktan” bahsediyor. Lakin tarihi akışa bakıldığında, her iki ulusun yollarının yüzseneler evvel ayrıldığı görülüyor. Her ne kadar birbirine benzese de, ortaya iki farklı lisan ve kültür çıktı. Rusya, siyasi olarak bir imparatorluğa dönüşürken, Ukrayna kendi devletini kurmayı başaramadı. 17’inci yüzyılda, bugünkü Ukrayna topraklarının büyük kısmı, Rus İmparatorluğu’nun bir kesimi haline geldi. İmparatorluğun 1917’de parçalanmasından daha sonra kısa bir bağımsızlık periyodu yaşayan Ukrayna, Sovyet Rusya’ya bağlı askerî birlikler tarafınca bir daha fethedildi. 1922 yılında kurulan ve Ukraynalılar dahil 100’den çok etnik kümesi bünyesinde barındıran Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB), yüzölçümü bakımından dünyanın en büyük ülkesi olarak 70 yıla yakın varlığını sürdürdü.
1990’lar: Rusya, Ukrayna’nın ayrılmasına müsaade verdi
Aralık 1991’de bir ortaya gelen Rusya, Ukrayna ve Belarus başkanları, Sovyetler Birliği’ni feshederek Bağımsız Devletler Topluluğu’nu (BDT) kurdu. Moskova, bu biçimdece eski Sovyet ülkeleri üstündeki nüfuzunu devam ettirmeyi amaçlıyordu. Kremlin idaresi ayrıyeten eski kardeş cumhuriyetleri, ucuz doğal gaz arzı yoluyla kendisine bağlayabileceğine inanıyordu. Lakin meskendeki hesap çarşıya pek uymadı. Belarus, Moskova ile yakın bir ittifak kurarken, Ukrayna istikametini giderek Batı’ya yanlışsız çevirdi.
Bu durum Kremlin’i rahatsız ettiyse de 1990’larda mevzu, çabucak hemen kriz boyutuna dönüşmedi. Moskova, Ukrayna konusunda rahat görünüyordu, çünkü Batılı ülkeler Kiev’i bünyelerine entegre etmek istemiyordu. Bu gelişme, ekonomik olarak dertli bir periyot yaşayan ve bir yandan da Çeçenistan Savaşı niçiniyle başı çok ağrıyan Rusya’nın işine geliyordu. Moskova idaresi, 1997’de imzalanan ve “Büyük Antlaşma” olarak bilinen mutabakatla bir arada, sıklıkla etnik Rusların yaşadığı Kırım Yarımadası da dahil olmak üzere, Ukrayna’nın hudutlarını tanıdı.
Post-Sovyet dostluğunda birinci çatlaklar
Putin’in lider olmasıyla Moskova ile Kiev içinde birinci büyük diplomatik kriz yaşandı. 2003 sonbaharında, Rusya şaşırtan bir biçimde Kerç Boğazı’nda, Ukrayna’ya bağlı Tuzla adasına yanlışsız bir baraj inşa etmeye başladı. Kiev bu adımı, “sınırı bir daha çizme ve Tuzla’yı ilhak girişimi” olarak gördü. Kriz giderek tırmandı ve lakin liderlerin baş başa görüşmesinin akabinde sorun çözüldü. Baraj inşaatı durduruldu, lakin iki ülke içindeki Post-Sovyet dostluğu derin bir yara aldı.
Ukrayna’da 2004 devlet başkanlığı seçimlerinde Moskova idaresi, Viktor Yanukoviç’i destekledi. Batı yanlısı siyasetçi Viktor Yuşçenko karşısında seçimi Moskova güdümlü adayın kazandığı belirtildi. Ardından başlayan ve tarihe “Turuncu Devrim” olarak geçen halk ayaklanması sonunda muhalif siyasetçi Yuşçenko, Devlet Başkanlığı koltuğuna oturdu. Onun misyon mühleti boyunca Rusya, 2006 ve 2009 senelerında Ukrayna’nın doğalgaz musluğunu iki defa kapattı.
2008 yılında periyodun ABD Lideri George Bush, NATO’ya üye olma gayesiyle Ukrayna ve Gürcistan’ı resmî bir hazırlık programına dahil etmeye çalıştı. Putin derhal itiraz etti. Moskova, Ukrayna’nın bağımsızlığını tam olarak kabul etmediğini açıkça belirtti. Almanya ve Fransa, Bush’un planlarını engelledi. Bükreş’teki NATO tepesinde Ukrayna ve Gürcistan’a üyelik kelamı verildi, lakin somut bir tarih belirlenmedi
NATO ile işler süratli yürümediği için Ukrayna, Batılı ülkelerle münasebetlerini bir AB Paydaşlık Muahedesi imzalayarak geliştirmeyi düşündü. Mutabakatın imzalanmasına bir kaç ay kala Moskova idaresi, 2013 yazında Kiev’e büyük bir ekonomik baskı uyguladı ve Ukrayna’nın ithalat yapmasını engelledi. 2010 seçimlerini kazanarak iktidarı elinde bulunduran devrin Ukrayna Devlet Lideri Viktor Yanukoviç, imza evresinde olan AB ile iştirak mutabakatını askıya aldı. Bu, muhalefetin büyük protestosuna niye oldu ve sonunda Yanukoviç, Şubat 2014’te Moskova’ya kaçmak zorunda kaldı.
Kırım’ın ilhakı dönüm noktası oldu
Kremlin, Kiev’deki siyasi otorite boşluğundan yararlanarak, Mart 2014’te Kırım’ı ilhak etti. Bu, “ilan edilmemiş bir savaşın” başlangıcı ve iki ülke içindeki krizin dönüm noktasıydı. bununla birlikte Rusya’ya bağlı paramiliter güçler, güçlü kömür yataklarının bulunduğu Ukrayna’nın doğusundaki Donbas bölgesinde bir ayaklanma için seferber olmaya başladı. Donetsk ve Luhansk’ta “Halk Cumhuriyetleri” ilan edildi, yönetimin başına Ruslar getirildi. Ukrayna ise buna karşılık vermek için ülkedeki devlet başkanlığı seçimlerinin kararınu bekledi. Yaklaşık iki ay daha sonra, Mayıs 2014’te “Antiterör Operasyonu” ismini verdikleri büyük bir askerî misyona girişti.
Haziran 2014’e gelindiğinde ise yeni seçilen Ukrayna Devlet Lideri Petro Poroşenko ve Rus mevkidaşı Vladimir Putin, Normandiya Çıkarması’nın 70’inci yıldönümü anma merasimlerinde Almanya ve Fransa’nın arabuluculuğunda birinci defa bir ortaya geldi. bu biçimdece “Normandiya formatı” ismi verilen diplomasi biçimi doğdu.
Ukrayna ordusu, ayrılıkçıları geri püskürtmeyi başardı. Lakin Kiev’e nazaran Moskova yeniden askerî açıdan ağır biçimde müdahil oldu. Bu niçinle Ukrayna birlikleri, Donetsk’in doğusundaki Ilovaisk kasabasında hezimete uğradı. Bu bir daha kıymetli bir dönüm noktasıydı. Savaş, Eylül 2014’te Minsk’te imzalanan ateşkesle bitmiş oldu.
Donbas mevzi savaşı
Akabinde bugüne kadar devam eden bir mevzi savaşı başladı. 2015’in başında Rus yanlısı ayrılıkçılar yine akına geçti ve Kiev idaresinin aktardığına nazaran, Rus ordusu bir daha rütbe armaları olmayan üniformalarla bölgeye konuşlandırıldı. Moskova ise bu argümanları reddediyor. Ukrayna silahlı kuvvetleri, bu defa stratejik kıymete sahip Debaltseve kentinde ikinci bir hezimet aldı ve mevzilerini adeta koşar adım terk etmek zorunda kaldı. Nihayetinde Batılı ülkelerin arabuluculuğunda, bugüne kadarki barış uğraşlarının temelini oluşturan Minsk-2 Muahedesi üzerinde mutabakat sağlandı. Lakin barış umutları bir türlü gerçeğe dönüşmedi.
Son olarak 2019 sonbaharında küçük bir umut ışığı doğdu. Her iki tarafa ilişkin birliklerden kimileri, orta sınırdaki mevzilerden çekildi. Lakin Aralık 2019’da Paris’te yapılan Normandiya doruğundan bu yana taraflar içinde öbür bir buluşma gerçekleşmedi. Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin, Minsk mutabakatını uygulamadığı nedeni öne sürülerek Ukrayna Devlet Lideri Volodimir Zelenskiy ile şimdilik yüz yüze görüşmek istemiyor. Putin ayrıyeten ABD’den, Ukrayna’nın hiç bir vakit NATO’ya katılmamasını ve askerî yardım almamasını açıkça talep ediyor. NATO, bu talebi geri çevirdi.
Rusya ve Ukrayna içindeki tansiyonun tarihçesi aslında Orta Çağ’a kadar uzanıyor. Her iki devletin kökenleri, 9’uncu yüzyıldan 13’üncü yüzyılın ortalarındaki Moğol istilasına kadar karar süren Kiev Knezliği (Dükalığı) isimli Doğu Slav devletine dayanıyor. Bu yüzden Rusya Devlet Lideri Valdimir Putin sık sık “tek halktan” bahsediyor. Lakin tarihi akışa bakıldığında, her iki ulusun yollarının yüzseneler evvel ayrıldığı görülüyor. Her ne kadar birbirine benzese de, ortaya iki farklı lisan ve kültür çıktı. Rusya, siyasi olarak bir imparatorluğa dönüşürken, Ukrayna kendi devletini kurmayı başaramadı. 17’inci yüzyılda, bugünkü Ukrayna topraklarının büyük kısmı, Rus İmparatorluğu’nun bir kesimi haline geldi. İmparatorluğun 1917’de parçalanmasından daha sonra kısa bir bağımsızlık periyodu yaşayan Ukrayna, Sovyet Rusya’ya bağlı askerî birlikler tarafınca bir daha fethedildi. 1922 yılında kurulan ve Ukraynalılar dahil 100’den çok etnik kümesi bünyesinde barındıran Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB), yüzölçümü bakımından dünyanın en büyük ülkesi olarak 70 yıla yakın varlığını sürdürdü.
1990’lar: Rusya, Ukrayna’nın ayrılmasına müsaade verdi
Aralık 1991’de bir ortaya gelen Rusya, Ukrayna ve Belarus başkanları, Sovyetler Birliği’ni feshederek Bağımsız Devletler Topluluğu’nu (BDT) kurdu. Moskova, bu biçimdece eski Sovyet ülkeleri üstündeki nüfuzunu devam ettirmeyi amaçlıyordu. Kremlin idaresi ayrıyeten eski kardeş cumhuriyetleri, ucuz doğal gaz arzı yoluyla kendisine bağlayabileceğine inanıyordu. Lakin meskendeki hesap çarşıya pek uymadı. Belarus, Moskova ile yakın bir ittifak kurarken, Ukrayna istikametini giderek Batı’ya yanlışsız çevirdi.
Bu durum Kremlin’i rahatsız ettiyse de 1990’larda mevzu, çabucak hemen kriz boyutuna dönüşmedi. Moskova, Ukrayna konusunda rahat görünüyordu, çünkü Batılı ülkeler Kiev’i bünyelerine entegre etmek istemiyordu. Bu gelişme, ekonomik olarak dertli bir periyot yaşayan ve bir yandan da Çeçenistan Savaşı niçiniyle başı çok ağrıyan Rusya’nın işine geliyordu. Moskova idaresi, 1997’de imzalanan ve “Büyük Antlaşma” olarak bilinen mutabakatla bir arada, sıklıkla etnik Rusların yaşadığı Kırım Yarımadası da dahil olmak üzere, Ukrayna’nın hudutlarını tanıdı.
Post-Sovyet dostluğunda birinci çatlaklar
Putin’in lider olmasıyla Moskova ile Kiev içinde birinci büyük diplomatik kriz yaşandı. 2003 sonbaharında, Rusya şaşırtan bir biçimde Kerç Boğazı’nda, Ukrayna’ya bağlı Tuzla adasına yanlışsız bir baraj inşa etmeye başladı. Kiev bu adımı, “sınırı bir daha çizme ve Tuzla’yı ilhak girişimi” olarak gördü. Kriz giderek tırmandı ve lakin liderlerin baş başa görüşmesinin akabinde sorun çözüldü. Baraj inşaatı durduruldu, lakin iki ülke içindeki Post-Sovyet dostluğu derin bir yara aldı.
Ukrayna’da 2004 devlet başkanlığı seçimlerinde Moskova idaresi, Viktor Yanukoviç’i destekledi. Batı yanlısı siyasetçi Viktor Yuşçenko karşısında seçimi Moskova güdümlü adayın kazandığı belirtildi. Ardından başlayan ve tarihe “Turuncu Devrim” olarak geçen halk ayaklanması sonunda muhalif siyasetçi Yuşçenko, Devlet Başkanlığı koltuğuna oturdu. Onun misyon mühleti boyunca Rusya, 2006 ve 2009 senelerında Ukrayna’nın doğalgaz musluğunu iki defa kapattı.
2008 yılında periyodun ABD Lideri George Bush, NATO’ya üye olma gayesiyle Ukrayna ve Gürcistan’ı resmî bir hazırlık programına dahil etmeye çalıştı. Putin derhal itiraz etti. Moskova, Ukrayna’nın bağımsızlığını tam olarak kabul etmediğini açıkça belirtti. Almanya ve Fransa, Bush’un planlarını engelledi. Bükreş’teki NATO tepesinde Ukrayna ve Gürcistan’a üyelik kelamı verildi, lakin somut bir tarih belirlenmedi
NATO ile işler süratli yürümediği için Ukrayna, Batılı ülkelerle münasebetlerini bir AB Paydaşlık Muahedesi imzalayarak geliştirmeyi düşündü. Mutabakatın imzalanmasına bir kaç ay kala Moskova idaresi, 2013 yazında Kiev’e büyük bir ekonomik baskı uyguladı ve Ukrayna’nın ithalat yapmasını engelledi. 2010 seçimlerini kazanarak iktidarı elinde bulunduran devrin Ukrayna Devlet Lideri Viktor Yanukoviç, imza evresinde olan AB ile iştirak mutabakatını askıya aldı. Bu, muhalefetin büyük protestosuna niye oldu ve sonunda Yanukoviç, Şubat 2014’te Moskova’ya kaçmak zorunda kaldı.
Kırım’ın ilhakı dönüm noktası oldu
Kremlin, Kiev’deki siyasi otorite boşluğundan yararlanarak, Mart 2014’te Kırım’ı ilhak etti. Bu, “ilan edilmemiş bir savaşın” başlangıcı ve iki ülke içindeki krizin dönüm noktasıydı. bununla birlikte Rusya’ya bağlı paramiliter güçler, güçlü kömür yataklarının bulunduğu Ukrayna’nın doğusundaki Donbas bölgesinde bir ayaklanma için seferber olmaya başladı. Donetsk ve Luhansk’ta “Halk Cumhuriyetleri” ilan edildi, yönetimin başına Ruslar getirildi. Ukrayna ise buna karşılık vermek için ülkedeki devlet başkanlığı seçimlerinin kararınu bekledi. Yaklaşık iki ay daha sonra, Mayıs 2014’te “Antiterör Operasyonu” ismini verdikleri büyük bir askerî misyona girişti.
Haziran 2014’e gelindiğinde ise yeni seçilen Ukrayna Devlet Lideri Petro Poroşenko ve Rus mevkidaşı Vladimir Putin, Normandiya Çıkarması’nın 70’inci yıldönümü anma merasimlerinde Almanya ve Fransa’nın arabuluculuğunda birinci defa bir ortaya geldi. bu biçimdece “Normandiya formatı” ismi verilen diplomasi biçimi doğdu.
Ukrayna ordusu, ayrılıkçıları geri püskürtmeyi başardı. Lakin Kiev’e nazaran Moskova yeniden askerî açıdan ağır biçimde müdahil oldu. Bu niçinle Ukrayna birlikleri, Donetsk’in doğusundaki Ilovaisk kasabasında hezimete uğradı. Bu bir daha kıymetli bir dönüm noktasıydı. Savaş, Eylül 2014’te Minsk’te imzalanan ateşkesle bitmiş oldu.
Donbas mevzi savaşı
Akabinde bugüne kadar devam eden bir mevzi savaşı başladı. 2015’in başında Rus yanlısı ayrılıkçılar yine akına geçti ve Kiev idaresinin aktardığına nazaran, Rus ordusu bir daha rütbe armaları olmayan üniformalarla bölgeye konuşlandırıldı. Moskova ise bu argümanları reddediyor. Ukrayna silahlı kuvvetleri, bu defa stratejik kıymete sahip Debaltseve kentinde ikinci bir hezimet aldı ve mevzilerini adeta koşar adım terk etmek zorunda kaldı. Nihayetinde Batılı ülkelerin arabuluculuğunda, bugüne kadarki barış uğraşlarının temelini oluşturan Minsk-2 Muahedesi üzerinde mutabakat sağlandı. Lakin barış umutları bir türlü gerçeğe dönüşmedi.
Son olarak 2019 sonbaharında küçük bir umut ışığı doğdu. Her iki tarafa ilişkin birliklerden kimileri, orta sınırdaki mevzilerden çekildi. Lakin Aralık 2019’da Paris’te yapılan Normandiya doruğundan bu yana taraflar içinde öbür bir buluşma gerçekleşmedi. Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin, Minsk mutabakatını uygulamadığı nedeni öne sürülerek Ukrayna Devlet Lideri Volodimir Zelenskiy ile şimdilik yüz yüze görüşmek istemiyor. Putin ayrıyeten ABD’den, Ukrayna’nın hiç bir vakit NATO’ya katılmamasını ve askerî yardım almamasını açıkça talep ediyor. NATO, bu talebi geri çevirdi.