Rabia Afganistan’ın doğusundaki Nangarhar eyaletinde küçük bir hastanede doğum yaptı. Bebeği kucağında “Bu benim üçüncü doğumum lakin büsbütün farklı bir deneyimdi, korkunçtu” diyor.
Bir kaç hafta ortasında Rabia’nın doğum yaptığı klinik değişivermiş. Ağrı kesiciler, ilaçlar ve yiyecek verilmez olmuş.
Sıcaklığın 43 dereceyi bulduğu ortamda elektrik kesintileri ve jeneratörleri çalıştıracak yakıt da olmaması yüzünden havalandırma da çalışmıyor.
Karanlıkta cep telefonu ışığında doğuma yardım eden ebe Abida “Duş alıyor üzere terliyorduk” diyor.
“Meslek hayatımın en makûs tecrübeleri oldu. Çok zordu. Lakin Taliban başa geldiğinden bu yana her gün ve her gece durumumuz bu” diye ekliyor.
Rabia’nın doğumu sağlıklı biçimde atlatmış olması büyük baht. Afganistan Dünya Sıhhat Örgütü sayılarına bakılırsa dünyada anne-bebek vefatlarında en makûs durumdaki ülke. Her 10 bin doğumda 638 bayan hayatını yitiriyor.
Taliban’ın gelişiyle bir arada dondurulan milletlerarası yardımlar ve Taliban’ın bayan sıhhat çalışanları ve genel olarak bayanların faaliyetlerine getirdiği kısıtlamalar krizi daha da derinleştiriyor.
Sistem aslına bakarsan dış yardımla ayaktaydı
Bu sayılar daha da berbattı. Ancak 2001’deki ABD işgalinden daha sonra anne ve yeni doğmuş bebek bakımı konusunda milletlerarası yardımlar yardımıyla süratli bir düzgünleşme yaşanmıştı.
Birleşmiş Milletler Dünya Nüfus Fonu (UNFPA) yöneticisi Natalia Kanem “Şu anda acil bir durum ve büyük bir çaresizlik kelam konusu. Bunun tartısını sahiden hissediyorum” diyor.
Bayanlara yalnız bayan tabiplerin bakması ve bayanların yalnız sokağa çıkmaması kuralları her şeyi daha zorlaştırdı
Nüfus Fonu’nun iddialarına göre bayanlar ve kız çocuklarına takviye için derhal harekete geçilmezse 2025 yılına kadar 51 bin anne daha ölebilir ve aile planlama kliniklerine erişemeyenlerin sayısı iki misline çıkacağı için 4,8 milyon istenmeyen gebelik daha yaşanabilir.
Geçen ay Kabil’de idarenin el değiştirmesinden daha sonra, nazaranvde kalan tek bakan olan kamu sıhhatinden sorumlu tabip Wahid Majrooh “Afganistan’da birinci adım sıhhat hizmetleri çöküyor ve maalesef anne ve bebek vefatları artacak” diyor.
Dış yardım kesilince…
Taliban’ın idareye gelmesiyle Afganistan’ın dış dünya ile kontağı kesildi. Yabancı askerler çekilmeye başladığında Taliban’ın iktidara gelişiyle bir arada, Afganistan’ın sıhhat sisteminin önemli biçimde bağımlı olduğu dış yardımlar da donduruldu.
ABD ve Dünya Sıhhat Örgütü’nün de ortalarında bulunduğu Batılı bağışçı devlet ve kurumlar Taliban’ı ve kaos ortasındaki Kabil havaalanına yardım materyali iletmenin kuvvetliğünü münasebet gösteriyorlar.
Bu durumun kararı olarak bayan sıhhatiyle ilgili hayat kurtaran gereç ve ilaçlara erişim de önemli biçimde etkilendi. Üstelik bütün bunların tam da koronavirüs salgını devrine rastlamış olması durumu daha da zorlaştırıyor.
Tabip Majrooh “Dördüncü dalga bir Covid salgınına hiç bir hazırlık yok” diyor.
Ebe Abida’nın doğum ünitesinde, dondurulan yardımlar yüzünden ambulans hizmeti de verilemez oldu zira yakıta ayırılabilecek para yok.
“Bir kaç gece evvel bir bayanın doğumu yaklaşmıştı ve büyük acı ortasında olduğu için hemen ambulans çağırılmıştı. Ona taksi bulmaya çalıştık fakat bulamadık” diyor ve sürdürüyor:
“Sonunda bir otomobil bulabildiğinde epey geç olmuştu. Araçta doğum yaptı ve çok sıcak yüzünden saatlerce şuurunu kaybetti. Yaşayacağından umudu kesmiştik. Bebeğin de önemli sıhhat sıkıntıları vardı ve elimizde onlara faydalı olabilecek hiç bir şey yoktu.”
her neyse ki bayan ve küçük kızı hayatta kalabildi. Üç gün hayli yetersiz şartlardaki hastanede kaldıktan daha sonra taburcu edildiler.
Yeni yardım planları
BM Nüfus Fonu’ndan tabip Natalia Kanem “Fazla mesai yapıyor ve bir sistem oluşturabilmek için gece gündüz çalışıyoruz ancak fona gereksinimimiz var” diyor. “Geçtiğimiz bir kaç haftada yaşanan sarsıcı hadiselerden evvel de aslına bakarsan her iki saatte bir Afgan bayan doğumda hayatını kaybediyordu” diye ekliyor.
Klinikler ve sıhhat ocaklarında işçi, ilaç, tıbbi materyal eksikliği had safhada
Nüfus Fonu, Afganistan’a insani yardım için Birleşmiş Milletler’in yaptığı 606 milyon dolarlık genel bağış davetinin haricinde Afgan bayanları ve kız çocuklarının sıhhat hizmetleri için 29,2 milyon dolarlık ek bağış toplamayı hedefliyor.
İnsani yardıma duyulan büyük ve acil muhtaçlık niçiniyle hayat kurtaracak ilaç ve sıhhat donanımının nakline ve gezici sıhhat klinikleri kurulmasına müsaade verileceğine güveniyor.
Bayan sıhhat işçisine ne oldu?
Ancak şu anda en çok telaş uyandıran gelişmelerden biri hastaneler ve kliniklerde bayanlara yalnızca bayan sıhhat işçisinin bakmasına müsaade verildiği haberleri.
İsminin yazılmasını istemeyen bir ebe BBC’ye, erkek bir tabibin bir bayanı yalnız muayene ettiği için Taliban tarafınca dövüldüğünü söylemiş oldu.
Ebe ülkenin doğusunda, kendisinin de çalıştığı klinikte “kadına bakacak bir bayan tabip yoksa bu biçimde erkek tabibin iki ya da daha fazla kişinin yanında bayanla görüşebildiğini” anlatıyor.
Genel kural olarak da Taliban idaresi bayanlara meskenlerinden çıkmamaları, ya da çıkacaklarsa yanlarında erkek bir akrabalarının bulunmasını bildiri etmişti.
Nangarhar eycihazından beş aylık gebe Zarmina, “Kocam yoksul ve çocuklarımıza bakmak için çalışmak zorunda. Bu durumda ona nasıl benimle sıhhat merkezine gelmesini söyleyebilirim?” diye soruyor.
Ebe Abida bayanların yanlarında erkek olmadan dolaşamaması kuralı yüzünden Zarmina üzere bayanların, tek ebeli ve yetersiz bir kliniğe bile gidemeyeceğini söylüyor. Birebir biçimde bu kural pek fazlaca bayan sıhhat çalışanının da işe gidememesi manasına geliyor.
Dünya Sıhhat Örgütü Afganistan’da her 10 bin bireye 4,6 tabip, hemşire ve ebe düştüğünü söylüyor.
Bu, örgütün belirlediği “kritik seviyede yetersizlik eşiğinden” neredeyse beş kat eksik. Artık ülkeden kaçan ve işe gidemeyen sıhhat çalışanı göz önüne alındığında açığın epey daha tehlikeli boyutlara gelmesi beklenen.
Kaçan ve istifa eden hekimler
Ağustos ayı sonlarında Taliban bayan sıhhat çalışanlarının işbaşı yapmasını istedi fakat ülkenin sıhhat sisteminden sorumlu hekim Majrooh sıhhat çalışanının kendilerini inançta hissetmesi için vakit gerekeceğini söylüyor.
Kabil’den bayan jinekolog tabip Nabizade Taliban idaresi ele geçirince istifa edip 24 saat havaalanında boşu boşuna tahliye edilmeyi beklemiş.
Çalışma arkadaşlarının birçoklarının ülkeden kaçmayı başardığını ya da istifa edip meskende beklediklerini söylüyor.
“Komşum 35 haftalık gebe ve sezaryen için gün belirlenmesi gerekiyor fakat hekiminin telefonu kapalı. Çocuğun hareket ettiğini hissetmiyor ve epeyce endişeli” diyor.
Devlet hastanelerinde çalışan sıhhat işçisi son üç aydır maaş alamıyor. Abida da bunlardan biri. Maaş almadan iki ay daha çalışabileceğini düşünüyor:
“Bunu hastalarımız ve halkımız için yapmaya karar verdim. Ama fon şayet olmazsa güç. Bu yalnızca bizim için değil hastalarımız için de hayli sıkıntı. Çok fakir beşerler.”
Yoksulluk hayli derin
ABD merkezli İnsan Hakları İzleme Örgütü Human Rights Watch’un yöneticilerinden Heather Barr “Afganlar sık sık savaşta yaralananlar, ölenlerin haberlerini alıyor. Ancak bayanlar ve bebeklerin doğum sırasında önlenebileceği biçimde nasıl öldüklerini konuşan hayli az” diyor.
Mayıs ayında Kabil’e yaptığı bir ziyarette bir hastanenin çalışanına maaş verebilmek için başka her şeyden kesinti yaptığını görmüş. pek fazlaca bayan doğum yapabilmek için muhtaçlık duyulan malzemeyi cebinden almak zorunda kalıyormuş:
“Bir bayan eldivenler, sterilizasyon sıvısı ve bağlanacak sondanın masrafı için 26 dolar harcadı. Bu son parasıydı ve sezaryen olması gerekirse ameliyat bıçağının parasını da ödemesi gerekeceğini düşünerek çok bunalıyordu.”
Ama bu Mayıs ayındaydı. Artık ilaç ve tıbbi materyal düşüncesinin artması bunların yalnızca özel sıhhat hizmetleri üzerinden bulunabilmesi demek ki bu da birden fazla Afgan’ın erişemeyeceği kadar kıymetli bir hizmet.
Dünya Bankası sayılarına göre, Afganistan nüfusunun yaklaşık yüzde 54,5’u ulusal yoksulluk hududunun altında yaşıyor. Bu insanların birçok erişilmesi güç kırsal bölgelerde.
Batıdaki Herat eyaletinin uzak ve fakir köylerinde hasta bakan tabip Lodi “Büyük gereksinimler ortasında fakat kaynakları yetersiz toplumlarla karşı karşıyayız. Felaket boyutlarında bir sıhhat krizi ile karşı karşıyayız” diyor.
Herat’taki küçük bir köyde yaşayan 28 yaşındaki Lina “Taliban idareye gelmedilk evvel sıhhat ocağı bana hamilelik sırasında yetersiz beslenme ve anemi teşhisi koymuştu” diyor. Taliban idareye gelince çoban olan kocası işinden olmuş.
Ellerinde avuçlarında pek bir para olmayınca, Taliban’dan da korkan Lina suyu gelene kadar sıhhat ocağına tekrar gitmemiş.
“Kocam beni eşek sırtında götürdü. Bir ebe yardım etti de doğum yapabildim. Bebeğim epey küçük doğdu” diyor.
pek fazlaca Afgan ülkedeki sıhhat krizinin geri dönüşsüzlük noktasına gerçek gittiğini, ve gebe bayanlar, doğum yapan bayanlar ve bebeklerin bundan en makûs etkilenenler içinde olacağını düşünüyor.
Her şeye karşın işini sürdürmeye çalışan ebe Abida, umutsuzca “Durum her geçen gün daha berbata gidiyor. Başımıza neler geleceğini kimse bilmiyor” diyor.
Görüşülen bireylerin isimleri haberde değiştirilerek verildi.
Görseller: Getty Images fotoğrafları üzerine Elaine Jung’ın illüstrasyonları.
Bir kaç hafta ortasında Rabia’nın doğum yaptığı klinik değişivermiş. Ağrı kesiciler, ilaçlar ve yiyecek verilmez olmuş.
Sıcaklığın 43 dereceyi bulduğu ortamda elektrik kesintileri ve jeneratörleri çalıştıracak yakıt da olmaması yüzünden havalandırma da çalışmıyor.
Karanlıkta cep telefonu ışığında doğuma yardım eden ebe Abida “Duş alıyor üzere terliyorduk” diyor.
“Meslek hayatımın en makûs tecrübeleri oldu. Çok zordu. Lakin Taliban başa geldiğinden bu yana her gün ve her gece durumumuz bu” diye ekliyor.
Rabia’nın doğumu sağlıklı biçimde atlatmış olması büyük baht. Afganistan Dünya Sıhhat Örgütü sayılarına bakılırsa dünyada anne-bebek vefatlarında en makûs durumdaki ülke. Her 10 bin doğumda 638 bayan hayatını yitiriyor.
Taliban’ın gelişiyle bir arada dondurulan milletlerarası yardımlar ve Taliban’ın bayan sıhhat çalışanları ve genel olarak bayanların faaliyetlerine getirdiği kısıtlamalar krizi daha da derinleştiriyor.
Sistem aslına bakarsan dış yardımla ayaktaydı
Bu sayılar daha da berbattı. Ancak 2001’deki ABD işgalinden daha sonra anne ve yeni doğmuş bebek bakımı konusunda milletlerarası yardımlar yardımıyla süratli bir düzgünleşme yaşanmıştı.
Birleşmiş Milletler Dünya Nüfus Fonu (UNFPA) yöneticisi Natalia Kanem “Şu anda acil bir durum ve büyük bir çaresizlik kelam konusu. Bunun tartısını sahiden hissediyorum” diyor.
Bayanlara yalnız bayan tabiplerin bakması ve bayanların yalnız sokağa çıkmaması kuralları her şeyi daha zorlaştırdı
Nüfus Fonu’nun iddialarına göre bayanlar ve kız çocuklarına takviye için derhal harekete geçilmezse 2025 yılına kadar 51 bin anne daha ölebilir ve aile planlama kliniklerine erişemeyenlerin sayısı iki misline çıkacağı için 4,8 milyon istenmeyen gebelik daha yaşanabilir.
Geçen ay Kabil’de idarenin el değiştirmesinden daha sonra, nazaranvde kalan tek bakan olan kamu sıhhatinden sorumlu tabip Wahid Majrooh “Afganistan’da birinci adım sıhhat hizmetleri çöküyor ve maalesef anne ve bebek vefatları artacak” diyor.
Dış yardım kesilince…
Taliban’ın idareye gelmesiyle Afganistan’ın dış dünya ile kontağı kesildi. Yabancı askerler çekilmeye başladığında Taliban’ın iktidara gelişiyle bir arada, Afganistan’ın sıhhat sisteminin önemli biçimde bağımlı olduğu dış yardımlar da donduruldu.
ABD ve Dünya Sıhhat Örgütü’nün de ortalarında bulunduğu Batılı bağışçı devlet ve kurumlar Taliban’ı ve kaos ortasındaki Kabil havaalanına yardım materyali iletmenin kuvvetliğünü münasebet gösteriyorlar.
Bu durumun kararı olarak bayan sıhhatiyle ilgili hayat kurtaran gereç ve ilaçlara erişim de önemli biçimde etkilendi. Üstelik bütün bunların tam da koronavirüs salgını devrine rastlamış olması durumu daha da zorlaştırıyor.
Tabip Majrooh “Dördüncü dalga bir Covid salgınına hiç bir hazırlık yok” diyor.
Ebe Abida’nın doğum ünitesinde, dondurulan yardımlar yüzünden ambulans hizmeti de verilemez oldu zira yakıta ayırılabilecek para yok.
“Bir kaç gece evvel bir bayanın doğumu yaklaşmıştı ve büyük acı ortasında olduğu için hemen ambulans çağırılmıştı. Ona taksi bulmaya çalıştık fakat bulamadık” diyor ve sürdürüyor:
“Sonunda bir otomobil bulabildiğinde epey geç olmuştu. Araçta doğum yaptı ve çok sıcak yüzünden saatlerce şuurunu kaybetti. Yaşayacağından umudu kesmiştik. Bebeğin de önemli sıhhat sıkıntıları vardı ve elimizde onlara faydalı olabilecek hiç bir şey yoktu.”
her neyse ki bayan ve küçük kızı hayatta kalabildi. Üç gün hayli yetersiz şartlardaki hastanede kaldıktan daha sonra taburcu edildiler.
Yeni yardım planları
BM Nüfus Fonu’ndan tabip Natalia Kanem “Fazla mesai yapıyor ve bir sistem oluşturabilmek için gece gündüz çalışıyoruz ancak fona gereksinimimiz var” diyor. “Geçtiğimiz bir kaç haftada yaşanan sarsıcı hadiselerden evvel de aslına bakarsan her iki saatte bir Afgan bayan doğumda hayatını kaybediyordu” diye ekliyor.
Klinikler ve sıhhat ocaklarında işçi, ilaç, tıbbi materyal eksikliği had safhada
Nüfus Fonu, Afganistan’a insani yardım için Birleşmiş Milletler’in yaptığı 606 milyon dolarlık genel bağış davetinin haricinde Afgan bayanları ve kız çocuklarının sıhhat hizmetleri için 29,2 milyon dolarlık ek bağış toplamayı hedefliyor.
İnsani yardıma duyulan büyük ve acil muhtaçlık niçiniyle hayat kurtaracak ilaç ve sıhhat donanımının nakline ve gezici sıhhat klinikleri kurulmasına müsaade verileceğine güveniyor.
Bayan sıhhat işçisine ne oldu?
Ancak şu anda en çok telaş uyandıran gelişmelerden biri hastaneler ve kliniklerde bayanlara yalnızca bayan sıhhat işçisinin bakmasına müsaade verildiği haberleri.
İsminin yazılmasını istemeyen bir ebe BBC’ye, erkek bir tabibin bir bayanı yalnız muayene ettiği için Taliban tarafınca dövüldüğünü söylemiş oldu.
Ebe ülkenin doğusunda, kendisinin de çalıştığı klinikte “kadına bakacak bir bayan tabip yoksa bu biçimde erkek tabibin iki ya da daha fazla kişinin yanında bayanla görüşebildiğini” anlatıyor.
Genel kural olarak da Taliban idaresi bayanlara meskenlerinden çıkmamaları, ya da çıkacaklarsa yanlarında erkek bir akrabalarının bulunmasını bildiri etmişti.
Nangarhar eycihazından beş aylık gebe Zarmina, “Kocam yoksul ve çocuklarımıza bakmak için çalışmak zorunda. Bu durumda ona nasıl benimle sıhhat merkezine gelmesini söyleyebilirim?” diye soruyor.
Ebe Abida bayanların yanlarında erkek olmadan dolaşamaması kuralı yüzünden Zarmina üzere bayanların, tek ebeli ve yetersiz bir kliniğe bile gidemeyeceğini söylüyor. Birebir biçimde bu kural pek fazlaca bayan sıhhat çalışanının da işe gidememesi manasına geliyor.
Dünya Sıhhat Örgütü Afganistan’da her 10 bin bireye 4,6 tabip, hemşire ve ebe düştüğünü söylüyor.
Bu, örgütün belirlediği “kritik seviyede yetersizlik eşiğinden” neredeyse beş kat eksik. Artık ülkeden kaçan ve işe gidemeyen sıhhat çalışanı göz önüne alındığında açığın epey daha tehlikeli boyutlara gelmesi beklenen.
Kaçan ve istifa eden hekimler
Ağustos ayı sonlarında Taliban bayan sıhhat çalışanlarının işbaşı yapmasını istedi fakat ülkenin sıhhat sisteminden sorumlu hekim Majrooh sıhhat çalışanının kendilerini inançta hissetmesi için vakit gerekeceğini söylüyor.
Kabil’den bayan jinekolog tabip Nabizade Taliban idaresi ele geçirince istifa edip 24 saat havaalanında boşu boşuna tahliye edilmeyi beklemiş.
Çalışma arkadaşlarının birçoklarının ülkeden kaçmayı başardığını ya da istifa edip meskende beklediklerini söylüyor.
“Komşum 35 haftalık gebe ve sezaryen için gün belirlenmesi gerekiyor fakat hekiminin telefonu kapalı. Çocuğun hareket ettiğini hissetmiyor ve epeyce endişeli” diyor.
Devlet hastanelerinde çalışan sıhhat işçisi son üç aydır maaş alamıyor. Abida da bunlardan biri. Maaş almadan iki ay daha çalışabileceğini düşünüyor:
“Bunu hastalarımız ve halkımız için yapmaya karar verdim. Ama fon şayet olmazsa güç. Bu yalnızca bizim için değil hastalarımız için de hayli sıkıntı. Çok fakir beşerler.”
Yoksulluk hayli derin
ABD merkezli İnsan Hakları İzleme Örgütü Human Rights Watch’un yöneticilerinden Heather Barr “Afganlar sık sık savaşta yaralananlar, ölenlerin haberlerini alıyor. Ancak bayanlar ve bebeklerin doğum sırasında önlenebileceği biçimde nasıl öldüklerini konuşan hayli az” diyor.
Mayıs ayında Kabil’e yaptığı bir ziyarette bir hastanenin çalışanına maaş verebilmek için başka her şeyden kesinti yaptığını görmüş. pek fazlaca bayan doğum yapabilmek için muhtaçlık duyulan malzemeyi cebinden almak zorunda kalıyormuş:
“Bir bayan eldivenler, sterilizasyon sıvısı ve bağlanacak sondanın masrafı için 26 dolar harcadı. Bu son parasıydı ve sezaryen olması gerekirse ameliyat bıçağının parasını da ödemesi gerekeceğini düşünerek çok bunalıyordu.”
Ama bu Mayıs ayındaydı. Artık ilaç ve tıbbi materyal düşüncesinin artması bunların yalnızca özel sıhhat hizmetleri üzerinden bulunabilmesi demek ki bu da birden fazla Afgan’ın erişemeyeceği kadar kıymetli bir hizmet.
Dünya Bankası sayılarına göre, Afganistan nüfusunun yaklaşık yüzde 54,5’u ulusal yoksulluk hududunun altında yaşıyor. Bu insanların birçok erişilmesi güç kırsal bölgelerde.
Batıdaki Herat eyaletinin uzak ve fakir köylerinde hasta bakan tabip Lodi “Büyük gereksinimler ortasında fakat kaynakları yetersiz toplumlarla karşı karşıyayız. Felaket boyutlarında bir sıhhat krizi ile karşı karşıyayız” diyor.
Herat’taki küçük bir köyde yaşayan 28 yaşındaki Lina “Taliban idareye gelmedilk evvel sıhhat ocağı bana hamilelik sırasında yetersiz beslenme ve anemi teşhisi koymuştu” diyor. Taliban idareye gelince çoban olan kocası işinden olmuş.
Ellerinde avuçlarında pek bir para olmayınca, Taliban’dan da korkan Lina suyu gelene kadar sıhhat ocağına tekrar gitmemiş.
“Kocam beni eşek sırtında götürdü. Bir ebe yardım etti de doğum yapabildim. Bebeğim epey küçük doğdu” diyor.
pek fazlaca Afgan ülkedeki sıhhat krizinin geri dönüşsüzlük noktasına gerçek gittiğini, ve gebe bayanlar, doğum yapan bayanlar ve bebeklerin bundan en makûs etkilenenler içinde olacağını düşünüyor.
Her şeye karşın işini sürdürmeye çalışan ebe Abida, umutsuzca “Durum her geçen gün daha berbata gidiyor. Başımıza neler geleceğini kimse bilmiyor” diyor.
Görüşülen bireylerin isimleri haberde değiştirilerek verildi.
Görseller: Getty Images fotoğrafları üzerine Elaine Jung’ın illüstrasyonları.